Монголын Хүний Нөөцийн Институт -

Харин хvний мєс чанар муудаж, жудгаа алдаж, “хvн биш” хvн олширч байгаа талаар, vvний шалтгаан нь юу болох, монгол хvнийг хэрхэн зєв тєлєвшvvлэх талаар бараг ярихгvй байна. Долдугаар сарын нэгнийх шиг vйлийг зєв хєгжилтэй, боловсролтой, соёлтой, зєв хvмvvжсэн, ёс суртахуунлаг хvн хэзээ ч vйлдэхгvй. Иймийн учир хvнийг хэрхэн зєв тєлєвшvvлэх, яаж хvн шиг хvн болгохыг ярихаас аргагvй, багш, сурган хvмvvжvvлэгчид, эцэг эхчvvд энэ талын мэдлэгээ дээшлvvлж, боловсрол эзэмшихээс ч аргагvй болж байна.

Хvний тєлєвшлийн асуудал нь хvнийг тєлєвшvvлэх, хvн єєрєє єєрийгєє тєлєвшvvлэх гэсэн хоёр талтай бєгєєд тухайн хувь хvн єєрєє тєлєвшилд онцгой vvрэг гvйцэтгэх ёстой. Ялангуяа нас биед хvрсэн хvний хувьд хэн намайг тєлєвшvvлэх юм бол гэж хvлээн суух нь зохисгvй юм. Хvн тєлєвших нь урт хугацаа шаардсан, тєвєгтэй vйл явц. Хvн насан туршдаа тєлєвшинє. Сурах, хєгжих, боловсрох, соёлжих, хvмvvжих явцдаа олж авсан бие, сэтгэл, оюуны ололт дэвшлvvдээ удаа дараагийн vйлдлээрээ дадал зуршил болгон эзэмшиж авахыг хvн тєлєвших vйл явц гэж тодорхойлж болох юм. Хvн сурсан сайн бvхнээ, зєв хєгжлєє, эзэмшсэн боловсрол, соёл, хvмvvжлээ тєлєвшvvлнэ. Хvний уураг тархин дахь 13 тэрбум гаруй эд эсийн ердєє 100 сая орчим буюу долоо, наймхан хувь нь л байнга ажилладаг бєгєєд vлдсэнийг нь бид ашигладаггvй. Энэ нь бидэнд сурах, хєгжих, боловсрох, соёлжих, хvмvvжих физиологи vндэс хангалттай байгааг харуулж байгаа юм. Хvн нэн тvрvvнд єєртєє тєлєвшvvлэх зvйлс бол сурсан сайн бvхэн, зєв хєгжил юм. Эдгээр нь хоорондоо салшгvй холбоотой. Сурах нь чаддаггvй зvйлээ чаддаг болох явдал бол хєгжих нь сурч олж авсан чадвараа нэмэгдvvлэх, дадуулах vйл явц юм. Хvн тєрсєн цагаасаа л аливаад суралцаж, тэр хэрээрээ чадваржин хєгжиж байдаг. Хvн зєвхєн сайныг сурч, зєв хєгжиж байж жинхэнэ хvн болж чадна.

Хєгжлийнхєє сєрєг муу талыг гээж, эерэг сайн талыг улам баяжуулан бэхжvvлж хvн дэвшилд хvрнэ. Чухам энэ утгаар нь хєгжил, дэвшил гэсэн хоёр vгийг хамт хэрэглэдэг. Хєгжиж дэвшихэд боловсрол, соёл, хvмvvжлийн тєлєвшил ихээхэн нєлєєтэй. Хvний цогц хєгжлийг бие, оюун, сэтгэлийн аль нэгний нь хєгжил vгvйгээр тодорхойлох аргагvй. Амьдралынх нь туршид бие махбодод нь гарч буй эерэг єєрчлєлтvvдийг хvний биеийн хєгжил гэдэг бол танин мэдэх vйл ажиллагааны дvнд хvний мэдэх, таних, ухаарах, сэтгэхэд тєдийгvй таньж мэдсэнээ илэрхийлэх чадвар болох сэтгэхvй, сэтгэлгээ, чадвар, дадалд гарч буй ахиц дэвшлvvдийг оюуны хєгжил гэж тодорхойлдог. Хvний цогц хєгжлийн нэг чухал бvрэлдvvн хэсэг нь сэтгэлийн хєгжил. Сэтгэл нь хvн гадаад болон дотоод ертєнц, тvvнчлэн єєрийн дотоод мєн чанараа таниж мэдэх, ухаарах чадвар юм. Эдгээр чадвараа дадуулах замаар хvн сэтгэлээ хєгжvvлнэ. Єнєєгийн бид материаллаг хєгжилд ихээхэн ач холбогдол єгч, тvvнээс эрхэм зvйл vгvй мэт туйлширч байна.

Хvнийг хvн шиг хvн, нийгмийг нийгэм шиг нийгэм болгох зvйл нь ганц хєгжил биш, тэр тусмаа материаллаг хєгжил бvр ч биш, харин сэтгэлийн боловсролыг дээдэлсэн цогц боловсрол, соёл, хvмvvжил, ёс суртахуун гэдгийг ухаарах цаг хэдийн болжээ. Хєгжил нь хуримтлуулсан эд баялаг, сvндэрлvvлсэн барилга байшин, гудамжаар сvлжилдэх машин тэрэг биш, харин улс орны зєв тєлєвшvvлсэн, єєрєєр хэлбэл сэтгэл, оюуны хувьд зєв хєгжсєн хvмvvс юм. Хvнд тєлєвшvvлэх ёстой дараагийн зvйл бол боловсрол. Ємнєх нийгмийн тогтолцоонд боловсролыг мэдлэг, чадвар, дадал эзэмших vйл явц, тvvний vр дvн гэж vзэж байсан бол єнєє vед хvн бvх талаараа зєв хєгжиж, соёлжиж тєлєвших vйл явц, тvvний vр дvн, оюуныг сэтгэлжvvлж, сэтгэлийг оюунжуулсны vндсэн дээр хvнийг оюун, сэтгэлээр нь хvн болгох vндэс гэж vзэж байна. Оюуны боловсрол нь биеийн болон сэтгэлийн боловсролын vндэс. Оюуны боловсрол нь олон талт мэдлэг, тvvнийг амьдрал, ажил хєдєлмєртєє бvтээлчээр хэрэглэх чадварын нэгдэл юм. Сэтгэлийн боловсрол бусдыг хайрлах, хvндэтгэх, єрєвдєх, энэрэх, уучлах, туслах зэрэг сэтгэлийн эерэг vйлvvдээр илэрнэ. Сэтгэл хэмээх зvйлийн мєн чанарыг танин мэдэх, єєрийн сэтгэлийн онцлогийг судлах, сэтгэлээ сайн тал руу нь єєрчлєн засах, номхотгох нь сэтгэлийн боловсролтой хvний шинж. Амиа хичээх, эд хєрєнгєнд шунах, атаархах, бардамнах, хvмvvсийг алагчлах, хов хєєцєлдєх, бусдыг vл тоомсорлох, єєрийгєє ихэд vзэх нь сэтгэлийн боловсрол доройн шинж гэдгийг ухаараач ойлгууштай. Сэтгэлийн боловсрол, хєгжлийн илэрхийлэл нь хvмvvжил, харин хэмжvvр нь ёс суртахуун юм. Энэ нь сэтгэлийн боловсрол, хєгжил хэдий чинээ єндєр байна хvн тєдийчинээ хvмvvжилтэй, ёс суртахуунлаг байна гэсэн vг.

Боловсролын тогтолцоонд бие, сэтгэл, оюуны боловсролоос гадна сэтгэлгээний боловсрол орно. Хvний сэтгэл, оюуны хєгжлєєс сэтгэлгээний хєгжил нь хамаардаг. Сэтгэлгээ нь боловсролын нэг аспект бєгєєд практик талыг нь хариуцдаг. Мэдлэг, оюун ухааныг сэтгэлгээ орлож чадахгvй ч мэдлэг, оюун тvvгээр л дамжин хэрэгждэг. Бvх юманд єєрийгєє гэсэн, нэг талыг барьсан сэтгэлээр хандах, єєрт тааруу хандсан, муу юм хийсэн хvнийг тэр чигт нь муу хvн гэж vнэлэх, хvмvvсийг єєрт хэрэгтэй хэрэггvйгээр нь ялган алагчилж vзэх, єєрийгєє дєвийлгєх, намайг дээд зэргээр vнэлэх ёстой гэж бодох буруу сэтгэлгээ єнєєгийн хvмvvст байгаа нь ажиглагддаг. Хvний боловсролыг эзэмшсэн оюуны боловсрол, тєгссєн их, дээд сургуулийн тоо, хамгаалсан эрдмийн зэргээр vнэлэх нь хангалтгvй юм. Жинхэнэ боловсролтой хvн гэдэг нь аливааг ухаарах чадвартай, зєв сэтгэж зєв ярьдаг, бурууг єршєєж зєвийг тэтгэх ухаантай, амьдралын мєн чанар (амьдралын утга учир, зорилго, зовлон жаргалын мєн чанар)-ыг ухааран ойлгодог, хамт олонтой амьдрах, бусадтай нийцэх чадвартай, тайван тогтуун байдлыг эрхэмлэдэг, амин хувиа хичээдэггvй хvн юм.

Бид боловсролыг зєвхєн оюунд хамаатай зvйл гэж vзэж, мэдлэг, чадвар тєдийгєєр дутуу ойлгож, сэтгэлийн боловсролыг орхисон єрєєсгєл боловсролыг эрхэмлэж ирж. Ийм боловсролыг хєгжлийнхєє тэргvvн vзvvлэлт болгосон нь хvний мєсгvй, хvмvvжилгvй, ёс суртахуунгvй хvн олширч байгаагийн шалтгаан гэж хэлж болох байх. Зєв хєгжиж, хvмvvжиж, ёс суртахуунлаг, соёлтой болж буй хvмvvсийн тоогоор боловсролын vр дvнг хэмжиж vнэлмээр санагддаг. Сэтгэлийн боловсролыг орхигдуулснаар л хvмvvс материаллаг ахуй, хэрэглээг шvтэж, материаллаг хєгжлийн хойноос хєєцєлдєж байна. Энэ нь хєгжлийн алдаа болохыг ойлгож эхэлсэн хvмvvс байгаа ч тийм хvний тоо цєєн байна. Хvмvvжлийг мэдлэг, сэтгэл, дадал зуршил гурвын тогтолцоо гэж vзэж, Єрнєдєд мэдлэгт, Дорно дахинд сэтгэлд суурилсан хvмvvжлийг эрхэм болгож ирсэн байдаг. Манай бvх шатны сургуулиуд ч Єрнийн мэдлэгт суурилсан боловсролыг дээдэлж, шинжлэх ухааны мэдлэг, чадварыг тvлхvv номлосоор сайн эдийн засагч, инженер, нягтлан бодогч, хуульч мэргэжилтнvvдийг тєрvvлж байгаа хэдий ч хvнийг хvн болгох, зєв тєлєвшvvлэхэд ялангуяа сvvлийн хориод жилд тун тааруу анхаарч байна.

Хvнээс єєрєєс нь гадуур орших мод ургамал, ан амьтан, уул ус, машин техник, од гариг гээд бvх зvйлийг заадаг, судлуулдаг хэрнээ хvний дотоод мєн чанар, хvн хэрхэн, жинхэнэ хvн болох талаар бараг заахгvй, судлуулахгvй байна. Хvнд тєлєвшvvлэх ёстой, дараагийн зvйл бол хvмvvжил юм. Нийгмийн орчинд сайныг сурах, зєв хєгжих, боловсрох, соёлжих замаар хvн хvмvvждэг. Хvмvvжлийн vндэс нь хєгжил. Зєв хєгжилгvйгээр хvмvvжлийг тєсєєлєхийн аргагvй. Хvмvvжил нь сэтгэлийн хєгжил, боловсролын илэрхийлэл. Хvний бие, сэтгэл, оюуны боловсролыг соёлтой шvтэлцvvлдэг тул хvмvvжил илvv хvмvvнлэг байдаг. Хvмvvжил нь хvний эрхэм нандин чанаруудыг эзэмшсэн байдал, хvн чанартай, хvнлэг энэрэнгvй болж тєлєвших vйл явц юм. Хvмvvжлийг бvрэн утгаараа зєв vзэл, зєв бодол, зєв эрмэлзэл, зєв хvсэл, зєв яриа, зєв сэтгэл, зєв vйл гэж ойлгож болно. Боловсрол, соёлын шvтэн барилдлага буюу ухаалаг зєв, сайн сайхан хоёрын диалектик нэгдлийн дvнд хvн зєв хvмvvжнэ. Хvмvvжлийг боловсролтой хослууштай. Боловсролд мэдлэг, хvмvvжилд сэтгэл болон дадал зуршил давамгайлдаг тул эдгээрийг хослуулж байж л боловс-ролын тэнцвэрт тогтолцоог бvрдvvлнэ. Боловсролыг хvмvvжилтэй эс хослуулснаар хvн зєвхєн мэргэжлийнхээ сэтгэлгээгээр явцуурах, нийгмийн амьдралд идэвхгvй хандах, vл тоомсорлоход хvрнэ.

Хvн болохын тулд зайлшгvй тєлєвшvvлэх ёстой бас нэг зvйл бол соёл. Соёл нь хvний єдєр тутмын амьдралдаа хэрэглэдэг оюуны, материаллаг болон харилцааны vнэт зvйлс, зайлшгvй дагаж мєрдєх, хэвшvvлэх хэм хэмжээ юм. Соёл хvний болон нийгмийн амьдралын бvхий л хvрээ, салбарт хамаатай тул зайлшгvй эзэмших ёстой зvйл. Соёлжино гэдэг нь соёлыг бvрдvvлж буй бvхнийг сурна, сураад зогсохгvй эзэмшинэ гэсэн vг. Хувь хvн бvрийг соёлжуулах замаар нийгмийн соёлыг дээшлvvлнэ. Хувь хvний соёлд хувийн соёл (хувцаслах, хооллох соёл, хэрэглээний соёл), хэл ярианы соёл, бичгийн соёл, ахуйн соёл, биеэ авч явах соёл, харилцааны соёл, сэтгэлгээний соёл, vйл ажиллагааны соёл орно. Сайн муу зvйл, зовлон жаргалын vед ухаан бодол, сэтгэлээ зєв удирдах, ухаалаг тэвчээртэй зєв явах, бусдад тєвєг учруулахгvй байх, бусдад туслах зэргээр илэрдэг биеэ зєв авч явах соёлыг эзэмшихэд хvн илvvтэй анхаарууштай. Соёл нь илvv гэгээлэг зvйл. Соёл хvний мєн чанарт ханддаг атал хvмvvс бид хєгжилд анхаардаг шигээ тvvнд анхаарахгvй байна. Соёлын талаар ярьдаг ч хэвшvvлэн тєлєвшvvлэх явдал хангалтгvй байна. Бvх нийтийн vйлс болж чадахгvй байна. Монголчууд хэрэглээний соёл, зєв зvйтэй ярих, бичих соёлыг нэн тvрvvн эзэмшvvштэй байна.

Олон хvн, ялангуяа залуучууд “аймаар гоё”, “аймаар сайхан”, гэх зэргээр ярьж, аймаар гэдэг vгийг буруу утгаар хэрэглэх болж. Дээр доргvй, хєгшин залуугvй надад гэхийг надаа, намайг гэхийг надыг, бvгдийг нь гэхийг бvгдэнгий нь гэх зэргээр ярьж хэвшээд байна. Идсэн чихрийнхээ цаас, уусан ундааныхаа сав, татсан тамхиныхаа ишийг дуртай газраа хаяж байгаа хvн олон. Хог хаягдлаа зориулалтын саванд хаях, тийм сав байхгvй vед цvнх, халаас, уут саванд тvр хадгалахыг хэвшил болгууштай байна. Ингэж чадвал ахуйн эрvvл, сэтгэл зvйн таатай орчин бvрдvvлж, хэрэглээний нэгэн соёлыг эзэмшинэ. Хvн болохын vндсийн vндэс нь эерэг сайныг сурах, хvн болохын vндэс нь зєв хєгжих, хvн болох нєхцєлийг бvрдvvлдэг зvйлс нь боловсрол,соёл, хvмvvжил аж. Энэ бvгдийг тєлєвшvvлж байж хvн зєв тєлєвшиж, жинхэнэ хvн болно.

Хvн сэтгэл, оюунаа зєв хєгжvvлж, боловсруулж байж єєрийн мєн чанарыг олно, ингэж чадвал зєв тєлєвшинє. Мєн чанараа олж авсан хvн л жинхэнэ хvн байж чадна. Сэтгэлийн боловсролыг оюуны боловсролтой нягт уялдуулах, сэтгэлд суурилсан боловсролыг зорилгоо болгохыг бvх шатны сургалтын байгууллага, багш нар зорилгоо болгууштай. Ингэж гэмээжин хvмvvжилтэй, ёс суртахуунлаг, соёлтой хvмvvсийг тєрvvлж, зєв тєлєвшсєн иргэд, мэргэжитнvvдийг бэлтгэж чадна.